Poemas de amor en la lengua quechua – Juan Wallparrimachi, José David Berríos, y unos poetas bolivianos anónimos
Posted: February 14, 2013 Filed under: José David Berríos, Juan Wallparrimachi, Poemas de amor quechua: Juan Wallparrimachi + José David Berríos + unos poetas bolivianos anónimos, Quechua, Spanish | Tags: Poemas de Amor Comments Off on Poemas de amor en la lengua quechua – Juan Wallparrimachi, José David Berríos, y unos poetas bolivianos anónimosPoemas de amor quechua – del siglo IXX: Juan Wallparrimachi, José David Berríos, y unos poetas bolivianos anónimos
.
“Urpi”
.
Munakusqay urpi,
uyaririllaway,
sunquyta paqumaq
munakapullaway.
.
Waqcha ch’ujllitayman
pusakapusqayki,
chaypi wayllususpa
munakamusqayki.
.
Uj wik’uñita
chakupamusqayki,
amapolitaswan
t’ikanchapusqayki.
.
Uj ch’aynitutapis
jap’imullasaqtaq,
misk’I takiyninwan
kusichisunanpaq.
.
Uj ovejitata
jip’ikapusqayki,
panti millmitaswan
chinuykapusqayki.
.
Nuqamin tarpusaq
quyllu papitasta,
qanri misk’ikunki
clavel t’ikitasta.
.
Nuqamari risaq
qaqa patitasta,
apakamusqayki
phasakanitasta.
.
Jakulla ripusun,
urpi munakusaqay,
qanmin yanay kanki
wiñay wayllukusqay.
.
Munanakuspalla
khuska kawsakusun,
t’ikasta rikhuspa
aswan munakusun.
. . .
“Paloma”
.
Mi querida palomita,
escúchame, por favor,
a mi corazón aprisionado
quiéremelo nomás.
.
A mi pobre chocita
te estoy llevando,
allí tiernamente
bien te amaré.
.
Una vicuñita
cazaré para tí
y con amapolitas
te adornaré.
.
También un jilguerito
cogeré para tí,
para que con su dulce trino
te haga alegrar.
.
Una ovejita
te la encerraré,
con su lana suave
bien te arrumaré.
.
También sembraré
papita quyllu,
con florecitas de clavel
tú te perfumarás.
.
Pronto voy a ir
a la punta de la peña
y te traeré
fruto de ulala.
.
Vamos ya, vámonos,
mi querida paloma,
tú serás mi pareja
y te mimaré para siempre.
.
Queriéndonos nomás
viviremos juntos,
mirando las flores
nos amaremos más.
. . .
“K’ita Urpi”
.
Imallataq kay munakuy,
k’ita urpillay,
chiquititan chhika sinchi,
mana khuyana,
ancha yachayniyuqtapis
k’ita urpillay,
muspa muspaspa purichin,
mana khuyana.
.
K’ita urpillay,
mana khuyana,
pacha k’anchiyanna
ripukunallay.
.
Kayraq phawaq waqyanaq
k’ita urpillay.
ñanniykita rikhuchiway,
mana khuyana,
mana pipis musyasqallan,
k’ita urpillay,
kay chhikimanta qhispisaq,
mana khuyana.
. . .
“La paloma agreste”
.
¿Qué viene a ser el amor,
palomita agreste,
tan pequeño y esforzado,
desamorada,
que al sabio más estendido,
palomita agreste,
le hace andar desatinado,
desamorada?
.
Palomita agreste,
desamorada,
amanece el día
en que yo me vaya.
.
Alegre golondrina,
palomita agreste,
enséñame tu camino,
desamorada,
para irme sin que me sientan,
palomita agreste,
y salvarme de mi destino,
desamorada.
. . .
Tres poemas de Juan Wallparrimachi (1793-1814)
“Imaynallatan atiyman”
.
Imaynallatan atiyman
yana ch’hillu chujchaykita
quri ñaqch’awan ñaqch’aspa
kunkaykipi pujllachiyta?
.
Imaynallatan atiyman
ch’aska quyllur ñawiykita
ñawsa kayniyta kichaspa
sunqullaypi k’anchachiyta?
.
Imaynallatan atiyman
puka mullu simiykita
samayniykita umispa
astawanraq phanchachiyta?
.
Imaynallatan atiyman
rit’I sansaq makiykita
jamanq’ayta p’inqachispa
astawanraq sansachiyta?
.
Imaynallatan atiyman
chay sumaq puriyniykita
sapa thaskiypi t’ikata
astawanraq mut’uchiyta?
.
Kay tukuyta atispanari
atiymantaq sunquykita
sunquy chawpipi mallkispa
wiñaypaq phallallachiyta.
. . .
Tres poemas del Soldado-Poeta Juan Wallparrimachi (Macha, Potosí, 1793-1814)
(Traducciones por Jesús Lara)
“¿Cómo pudiera hacer?”
.
¿Cómo pudiera hacer
para peinar con peine de oro
tu negra y encantada cabellera
y ver como ella ondula al redor de tu cuello?
.
¿Cómo pudiera hacer
para que los luceros de tus ojos,
abriendo el caos de mi cegüedad,
sólo brillaran en mi corazón?
.
¿Cómo pudiera hacer
para beber tu aliento y conseguir
que el rojo coral de tus labios
se volviera más bello todavía?
.
¿Cómo pudiera hacer
para que la pureza de tu mano
avergonzando a la azucena
reverberara todavía más?
.
¿Cómo pudiera hacer
para que el ritmo de tu andar
en cada paso fuera derramando
más flores que las que hoy le veo derramar?
.
Y si me fuera dado hacer todo esto,
ya podría plantar tu corazón
dentro del mío, como un árbol,
para verlo
eternamente verdecer.
. . .
“Chay ñawiyki”
.
Chay quyllur ñawiyki uj tuta
llakiyniypi urmaykamurqan.
sunquypi pakaykuq rijtiy
ruruq urpiman tukurqan.
.
Ch’ikikuq muyuq wayrari
qhichuwarqan makiymanta,
ñawiy chakiytan wataspa
mana rinaypaq qhipanta.
.
Ñanpi tukuypa sarusqan,
intiq paraqpa waqtasqan,
ruruq urpinpi yuyaspa
sapallan sunquy mullphasqan.
. . .
“Esos tus ojos”
.
Como una estrella tu pupila
cayó una noche en mi congoja.
Caundo a esconderla fui en mi pecho
se convirtió en tierna paloma.
.
Luego, envidioso torbellino
me la arrebató de las manos,
para evitar que la siguiera
dejome ciego y amarrado.
.
Encarnecido en el camino,
flagelado por lluvia y sol,
pensando en su tierna paloma
se carcome mi corazón.
. . .
“Munarikuway”
.
Qanllapin sunquy,
qantan rikuyki
musquyniypipas.
Qanpin yuyani,
qantan mask’ayki
rijch’ayniypipas.
.
Inti jinamin
ñawiykikuna
ñuqapaq k’anchan.
Ñawraq t’ikari
uyaykipinin
ñuqapaq phanchan.
.
Chay ñawillayki
k’anchaynillanwan
kawsachiwantaq.
Phanchaq simiyki
asikuyninwan
kusichiwantaq.
.
Munakullaway,
irpa urpilla,
mana manchaspa.
Ñuqa qanrayku
wañuy yachasaq
qanta munaspa.
. . .
“Ámame”
.
Sólo en ti está mi corazón
y cuando sueño
no veo a nadie sino a ti.
Sólo en ti pienso
y a ti también te busco
si estoy despierto.
.
Igual que el sol
fulguran para mí
tus ojos.
En tu faz se abren,
para regalo mío,
todas las flores.
.
La lumbre sola
de tus pupilas
me da la vida.
Y tu boca florida
con su sonrisa
me hace dichoso.
.
Ven y ámame,
tierna paloma,
no temas nada.
Pese al destino,
yo te amaré
hasta la muerte.
. . .
“Cochabambamanta arawis”
.
Q’ara panpa sunquykipi
manayniyta tarpurqani,
tipiyniyta uqhariq rispa
khishkaman taripurqani.
.
Uj thapapi uywasqa urpi
lijran pura sawnanasqa,
imaynata qunqawanki
si sunquy qanwan yachasqa?
.
Sayk’usqa monteq chawpinpi
llak’isqa samarikuni
nuqaypa llanthullaywantaq
urpiywan pantachikuni.
.
Munakuyki niwarqanki,
maytaq chay munakuyniyki,
qaqapichu, urqupichu,
mayqin runaq llaqtanpichu?
.
Sunquytachus qhawaykuwaq
yawar qhuchapi wayt’asqan
khiskasmanta jarap’asqa
ayrun ayrunta waqasqan.
.
Nuqa mayu rumi kani
qaqamanta k’aqtikamuq,
sinchiq wayraq rumichisqan
punkuykiman k’umuykamuq.
.
Rikuy pitan munasqani
mana sunqunta yachaspa
nuqallataq mask’akuni
jik’un ji’unta waqaspa.
.
Chujchaykita kachaykamuy
chujchaykipi sipikusaq,
t’inpiykipi wañupusaq,
sunquykipi p’anpakusaq.
.
Para yakuchu kasqani
wayq’un wayq’un purinaypaq?
mamaychu, tataychu kasqa
mana qunqay atinaypaq?
. . .
“De Cochabamba, Coplas amorosas”
.
En el desierto de tu corazón
sembré un día mi amor
y al ir a recoger la cosecha
solamente espinas hallé.
.
Un solo nido tuvimos,
ala con ala dormimos,
¿cómo quieres olvidarme
si mi corazón es tuyo?
.
Cansado, en pleno monte
descanso de mis penas
y mi propria sombre
me hace confundir con mi paloma.
.
Me dijiste que me amabas,
¿dónde está ese tu amor?
en el monte, en las rocas
o en algún país lejano?
.
Si vieras mi corazón
nadando en un lago de sangre,
enmarañado entre espinas
está llorando sin consuelo.
.
Yo soy guijarro del río
desprendido del barranco
que endurecido por el viento
vino a dar a tu puerta.
.
Miren a quién estoy queriendo
sin conocer su corazón,
yo mismo la busco
llorando sin consolación.
.
Entrégame tu cabello,
con él me voy a ahorcar,
en tu regazo voy a morir,
en tu corazón me voy a enterrar.
.
¿Soy agua de lluvia acaso
para errar por las quebradas?
¿Mi padre o mi madre es ella
Que no la pueda olvidar?
José David Berríos (Potosí, Bolivia, 1849-1912)
“Yuyarikuway”
.
Maypachachus lliphipispa
k’anchaq inti kutimunqa
k’illmi tutata ayqichispa,
yuyarikuway.
.
Maypachchus uraniqta
sayk’usqaña wasaykunqa
lawraq phuyu chawpillanpi,
yuyarikuway.
.
Maypachachus uyarinki
urpi sapan rikhukuspa
sach’a chawpipi waqaqta,
yuyarikuway.
.
Janaq pacha chawpimanta
llunp’aq killata rikuspa
tutata sut’iyachiqta,
yuyarikuway.
.
Ñuqaqa paqarimuypi
ch’isiyaypi llakikuspa
qanllawan muspaykachani…
Yuyarikuway.
.
Kay kawsayniy tukukuqtin
chikaykuqtiy jallp’a ukhuman
phutiy phutiyta waqaspa,
yuyarikuway.
.
Chay waqayniyki qarpaqtin
chiri ushpayta phanchimunqa
sunquymanta yuyay t’ika…
Yuyarikuway.
. . .
José David Berríos (Potosí, Bolivia, 1849-1912)
“Acuerdate de mi”
.
Cuando el sol resplandeciente
venga otra vez ahuyentando
a la tenebrosa noche,
acuérdate de mí.
.
Cuando cansado se abisme
tras la línea del poniente
envuelto en ardientes nubes,
acuérdate de mí.
.
Cuando escuches que solloza
su soledad lamentando
la paloma entre los árboles,
acuérdate de mí.
.
Al clarear la mañana
y al anochecer penando
yo sólo sueño contigo…
Acuérdate de mí.
.
Cuando mi vida se acabe
y a la sepultura baje,
en tu tristeza llorando,
acuérdate de mí.
.
Por tus lágrimas regada
brotará de mis cenizas
la tierna flor del recuerdo…
Acuérdate de mí.
. . . . .