Poemas de amor en la lengua quechua – Juan Wallparrimachi, José David Berríos, y unos poetas bolivianos anónimos

ZP_Valentine's Day 2013.F

Poemas de amor quechua – del siglo IXX:  Juan Wallparrimachi,  José David Berríos, y unos poetas bolivianos anónimos

.

“Urpi”

.

Munakusqay urpi,

uyaririllaway,

sunquyta paqumaq

munakapullaway.

.

Waqcha ch’ujllitayman

pusakapusqayki,

chaypi wayllususpa

munakamusqayki.

.

Uj wik’uñita

chakupamusqayki,

amapolitaswan

t’ikanchapusqayki.

.

Uj ch’aynitutapis

jap’imullasaqtaq,

misk’I takiyninwan

kusichisunanpaq.

.

Uj ovejitata

jip’ikapusqayki,

panti millmitaswan

chinuykapusqayki.

.

Nuqamin tarpusaq

quyllu papitasta,

qanri misk’ikunki

clavel t’ikitasta.

.

Nuqamari risaq

qaqa patitasta,

apakamusqayki

phasakanitasta.

.

Jakulla ripusun,

urpi munakusaqay,

qanmin yanay kanki

wiñay wayllukusqay.

.

Munanakuspalla

khuska kawsakusun,

t’ikasta rikhuspa

aswan munakusun.

.     .     .

“Paloma”

.

Mi querida palomita,

escúchame, por favor,

a mi corazón aprisionado

quiéremelo nomás.

.

A mi pobre chocita

te estoy llevando,

allí tiernamente

bien te amaré.

.

Una vicuñita

cazaré para tí

y con amapolitas

te adornaré.

.

También un jilguerito

cogeré para tí,

para que con su dulce trino

te haga alegrar.

.

Una ovejita

te la encerraré,

con su lana suave

bien te arrumaré.

.

También sembraré

papita quyllu,

con florecitas de clavel

tú te perfumarás.

.

Pronto voy a ir

a la punta de la peña

y te traeré

fruto de ulala.

.

Vamos ya, vámonos,

mi querida paloma,

tú serás mi pareja

y te mimaré para siempre.

.

Queriéndonos nomás

viviremos juntos,

mirando las flores

nos amaremos más.

.     .     .

“K’ita Urpi”

.

Imallataq kay munakuy,

k’ita urpillay,

chiquititan chhika sinchi,

mana khuyana,

ancha yachayniyuqtapis

k’ita urpillay,

muspa muspaspa purichin,

mana khuyana.

.

K’ita urpillay,

mana khuyana,

pacha k’anchiyanna

ripukunallay.

.

Kayraq phawaq waqyanaq

k’ita urpillay.

ñanniykita rikhuchiway,

mana khuyana,

mana pipis musyasqallan,

k’ita urpillay,

kay chhikimanta qhispisaq,

mana khuyana.

.     .     .

“La paloma agreste”

.

¿Qué viene a ser el amor,

palomita agreste,

tan pequeño y esforzado,

desamorada,

que al sabio más estendido,

palomita agreste,

le hace andar desatinado,

desamorada?

.

Palomita agreste,

desamorada,

amanece el día

en que yo me vaya.

.

Alegre golondrina,

palomita agreste,

enséñame tu camino,

desamorada,

para irme sin que me sientan,

palomita agreste,

y salvarme de mi destino,

desamorada.

.     .     .

Tres poemas de Juan Wallparrimachi (1793-1814)

“Imaynallatan atiyman”

.

Imaynallatan atiyman

yana ch’hillu chujchaykita

quri ñaqch’awan ñaqch’aspa

kunkaykipi pujllachiyta?

.

Imaynallatan atiyman

ch’aska quyllur ñawiykita

ñawsa kayniyta kichaspa

sunqullaypi k’anchachiyta?

.

Imaynallatan atiyman

puka mullu simiykita

samayniykita umispa

astawanraq phanchachiyta?

.

Imaynallatan atiyman

rit’I sansaq makiykita

jamanq’ayta p’inqachispa

astawanraq sansachiyta?

.

Imaynallatan atiyman

chay sumaq puriyniykita

sapa thaskiypi t’ikata

astawanraq mut’uchiyta?

.

Kay tukuyta atispanari

atiymantaq sunquykita

sunquy chawpipi mallkispa

wiñaypaq phallallachiyta.

.     .     .

Tres poemas del Soldado-Poeta Juan Wallparrimachi  (Macha, Potosí, 1793-1814)

(Traducciones por Jesús Lara)

“¿Cómo pudiera hacer?”

.

¿Cómo pudiera hacer

para peinar con peine de oro

tu negra y encantada cabellera

y ver como ella ondula al redor de tu cuello?

.

¿Cómo pudiera hacer

para que los luceros de tus ojos,

abriendo el caos de mi cegüedad,

sólo brillaran en mi corazón?

.

¿Cómo pudiera hacer

para beber tu aliento y conseguir

que el rojo coral de tus labios

se volviera más bello todavía?

.

¿Cómo pudiera hacer

para que la pureza de tu mano

avergonzando a la azucena

reverberara todavía más?

.

¿Cómo pudiera hacer

para que el ritmo de tu andar

en cada paso fuera derramando

más flores que las que hoy le veo derramar?

.

Y si me fuera dado hacer todo esto,

ya podría plantar tu corazón

dentro del mío, como un árbol,

para verlo

eternamente verdecer.

.     .     .

“Chay ñawiyki”

.

Chay quyllur ñawiyki uj tuta

llakiyniypi urmaykamurqan.

sunquypi pakaykuq rijtiy

ruruq urpiman tukurqan.

.

Ch’ikikuq muyuq wayrari

qhichuwarqan makiymanta,

ñawiy chakiytan wataspa

mana rinaypaq qhipanta.

.

Ñanpi tukuypa sarusqan,

intiq paraqpa waqtasqan,

ruruq urpinpi yuyaspa

sapallan sunquy mullphasqan.

.     .     .

“Esos tus ojos”

.

Como una estrella tu pupila

cayó una noche en mi congoja.

Caundo a esconderla fui en mi pecho

se convirtió en tierna paloma.

.

Luego, envidioso torbellino

me la arrebató de las manos,

para evitar que la siguiera

dejome ciego y amarrado.

.

Encarnecido en el camino,

flagelado por lluvia y sol,

pensando en su tierna paloma

se carcome mi corazón.

.     .     .

“Munarikuway”

.

Qanllapin sunquy,

qantan rikuyki

musquyniypipas.

Qanpin yuyani,

qantan mask’ayki

rijch’ayniypipas.

.

Inti jinamin

ñawiykikuna

ñuqapaq k’anchan.

Ñawraq t’ikari

uyaykipinin

ñuqapaq phanchan.

.

Chay ñawillayki

k’anchaynillanwan

kawsachiwantaq.

Phanchaq simiyki

asikuyninwan

kusichiwantaq.

.

Munakullaway,

irpa urpilla,

mana manchaspa.

Ñuqa qanrayku

wañuy yachasaq

qanta munaspa.

.     .     .

“Ámame”

.

Sólo en ti está mi corazón

y cuando sueño

no veo a nadie sino a ti.

Sólo en ti pienso

y a ti también te busco

si estoy despierto.

.

Igual que el sol

fulguran para mí

tus ojos.

En tu faz se abren,

para regalo mío,

todas las flores.

.

La lumbre sola

de tus pupilas

me da la vida.

Y tu boca florida

con su sonrisa

me hace dichoso.

.

Ven y ámame,

tierna paloma,

no temas nada.

Pese al destino,

yo te amaré

hasta la muerte.

.     .     .

“Cochabambamanta arawis”

.

Q’ara panpa sunquykipi

manayniyta tarpurqani,

tipiyniyta uqhariq rispa

khishkaman taripurqani.

.

Uj thapapi uywasqa urpi

lijran pura sawnanasqa,

imaynata qunqawanki

si sunquy qanwan yachasqa?

.

Sayk’usqa monteq chawpinpi

llak’isqa samarikuni

nuqaypa llanthullaywantaq

urpiywan pantachikuni.

.

Munakuyki niwarqanki,

maytaq chay munakuyniyki,

qaqapichu, urqupichu,

mayqin runaq llaqtanpichu?

.

Sunquytachus qhawaykuwaq

yawar qhuchapi wayt’asqan

khiskasmanta jarap’asqa

ayrun ayrunta waqasqan.

.

Nuqa mayu rumi kani

qaqamanta k’aqtikamuq,

sinchiq wayraq rumichisqan

punkuykiman k’umuykamuq.

.

Rikuy pitan munasqani

mana sunqunta yachaspa

nuqallataq mask’akuni

jik’un ji’unta waqaspa.

.

Chujchaykita kachaykamuy

chujchaykipi sipikusaq,

t’inpiykipi wañupusaq,

sunquykipi p’anpakusaq.

.

Para yakuchu kasqani

wayq’un wayq’un purinaypaq?

mamaychu, tataychu kasqa

mana qunqay atinaypaq?

.     .     .

“De Cochabamba, Coplas amorosas”

.

En el desierto de tu corazón

sembré un día mi amor

y al ir a recoger la cosecha

solamente espinas hallé.

.

Un solo nido tuvimos,

ala con ala dormimos,

¿cómo quieres olvidarme

si mi corazón es tuyo?

.

Cansado, en pleno monte

descanso de mis penas

y mi propria sombre

me hace confundir con mi paloma.

.

Me dijiste que me amabas,

¿dónde está ese tu amor?

en el monte, en las rocas

o en algún país lejano?

.

Si vieras mi corazón

nadando en un lago de sangre,

enmarañado entre espinas

está llorando sin consuelo.

.

Yo soy guijarro del río

desprendido del barranco

que endurecido por el viento

vino a dar a tu puerta.

.

Miren a quién estoy queriendo

sin conocer su corazón,

yo mismo la busco

llorando sin consolación.

.

Entrégame tu cabello,

con él me voy a ahorcar,

en tu regazo voy a morir,

en tu corazón me voy a enterrar.

.

¿Soy agua de lluvia acaso

para errar por las quebradas?

¿Mi padre o mi madre es ella

Que no la pueda olvidar?

ZP_Valentine's Day 2013.E

José David Berríos (Potosí, Bolivia, 1849-1912)

“Yuyarikuway”

.

Maypachachus lliphipispa

k’anchaq inti kutimunqa

k’illmi tutata ayqichispa,

yuyarikuway.

.

Maypachchus uraniqta

sayk’usqaña wasaykunqa

lawraq phuyu chawpillanpi,

yuyarikuway.

.

Maypachachus uyarinki

urpi sapan rikhukuspa

sach’a chawpipi waqaqta,

yuyarikuway.

.

Janaq pacha chawpimanta

llunp’aq killata rikuspa

tutata sut’iyachiqta,

yuyarikuway.

.

Ñuqaqa paqarimuypi

ch’isiyaypi llakikuspa

qanllawan muspaykachani…

Yuyarikuway.

.

Kay kawsayniy tukukuqtin

chikaykuqtiy jallp’a ukhuman

phutiy phutiyta waqaspa,

yuyarikuway.

.

Chay waqayniyki qarpaqtin

chiri ushpayta phanchimunqa

sunquymanta yuyay t’ika…

Yuyarikuway.

.     .     .

José David Berríos (Potosí, Bolivia, 1849-1912)

“Acuerdate de mi”

.

Cuando el sol resplandeciente

venga otra vez ahuyentando

a la tenebrosa noche,

acuérdate de mí.

.

Cuando cansado se abisme

tras la línea del poniente

envuelto en ardientes nubes,

acuérdate de mí.

.

Cuando escuches que solloza

su soledad lamentando

la paloma entre los árboles,

acuérdate de mí.

.

Al clarear la mañana

y al anochecer penando

yo sólo sueño contigo…

Acuérdate de mí.

.

Cuando mi vida se acabe

y a la sepultura baje,

en tu tristeza llorando,

acuérdate de mí.

.

Por tus lágrimas regada

brotará de mis cenizas

la tierna flor del recuerdo…

Acuérdate de mí.

.     .     .     .     .